عقود بانکی چیست؟

عقود بانکی به قراردادهای رسمی اطلاق می‌شود که بین بانک‌ها ومشتریان منعقد می‌شوند. این عقود شامل انواع مختلفی از توافق‌ها هستند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها قرض‌الحسنه است. در قرض‌الحسنه، یکی از طرفین (معمولاً بانک) مقدار مشخصی از مال خود را به طرف دیگر (مشتری) به صورت قرض واگذار می‌کند.

در قرارداد قرض‌الحسنه، قرض‌گیرنده متعهد می‌شود که عین مال (یا معادل ارزش آن) را در زمان مشخص‌شده به قرض‌دهنده برگرداند. در این قرارداد، یک طرف معمولاً بانک و طرف دیگر مشتری بانک است.

عقود لازم بانکی

عقود بانکی به دودسته‌ی لازم و جایز تقسیم می‌شوند:

عقود لازم به قراردادهایی گفته می‌شود که طرفین معامله حق فسخ آن را ندارند، مگر در موارد خاصی که در قانون یا خود قرارداد نوشته شده باشد. مثلا، اگر در متن قرارداد شرطی وجود داشته باشد که هیچ یک از طرفین نتوانند قرارداد را فسخ کنند، این عقد یک عقد لازم محسوب می‌شود.

به عبارت دیگر، در عقود لازم، تعهدات طرفین پایدار است و نمی‌توان به سادگی آن را لغو کرد، مگر در شرایط استثنایی که قانون یا توافق طرفین اجازه‌ی فسخ را داده باشد.

انواع عقود بانکی

آشنایی با انواع عقود بانکی از مباحث پایه‌ای در حوزه‌ی دعاوی بانکی است. در سیستم بانکداری، یکی از وظایف بانک‌ها، اعطای اعتبارات و وام‌های تولیدی و صنعتی به اشخاص حقیقی و حقوقی است.

قراردادهای بانکی در حوزه‌ی اعطای تسهیلات به دو دسته‌ تقسیم می‌شوند:

1. قراردادهای مشارکتی: دراین نوع قراردادها، بانک و مشتری در سود و زیان یک پروژه یا فعالیت اقتصادی شریک می‌شوند.
2. قراردادهای مبادله‌ای: در این نوع قراردادها، بانک و مشتری به صورت مستقیم کالا، خدمات یا پول را مبادله می‌کنند و رابطه‌ی آن‌ها براساس خرید و فروش یا قرض است.

تشخیص این که یک قرارداد مشارکتی است یا مبادله‌ای، اولین قدم در بررسی پرونده‌های تسهیلاتی توسط وکیل متخصص دعاوی بانکی است، زیرا قوانین حاکم بر هر کدام ازاین قراردادها متفاوت است. بنابراین، شناسایی نوع قرارداد (مشارکتی یا مبادله‌ای) از اهمیت بالایی برخوردار است.

انواع عقود مشارکتی

در عقود مشارکتی، بانک بخشی یا تمام سرمایه‌ی مورد نیاز برای یک فعالیت اقتصادی (تولیدی، تجاری یا خدماتی) را تأمین می‌کند و در پایان، سود حاصل از آن فعالیت اقتصادی بین بانک و مشتری تقسیم می‌شود. نرخ سود قطعی در این نوع قراردادها پس از پایان پروژه و براساس عملکرد واقعی پروژه تعیین می‌گردد.

برخلاف عقود مبادله‌ای، در عقود مشارکتی، مشتری شریک بانک (نه بدهکار بانک) محسوب می‌شود،. این یعنی رابطه‌ بین بانک و مشتری براساس مشارکت در سود و زیان است، نه یک رابطه‌ بدهکار-طلبکار.

مضاربه:

عقد مضاربه قراردادی است که درآن بانک سرمایه‌ نقدی را تأمین می‌کند و طرف دیگر (مضارب) با استفاده از این سرمایه به فعالیت تجاری می‌پردازد. درنهایت، سود حاصل از این تجارت بین بانک و مضارب براساس توافق اولیه تقسیم می‌شود. در این نوع قرارداد، سرمایه‌ی مضاربه باید به صورت نقدی باشد و کالاهای مورد معامله نیز باید از نوع کالاهای ضروری، سهل‌البیع و مورد مصرف عموم باشند. مدت این قرارداد معمولاً یک‌ساله است.

مشارکت مدنی:

مشارکت مدنی یک قرارداد بازرگانی است که در آن دو یا چند شخص حقیقی یا حقوقی ازجمله بانک سرمایه‌ نقدی یا جنسی خود را به صورت مشاع باهم ترکیب می‌کنند تا با انجام فعالیت‌های اقتصادی، سود ایجاد کنند. این نوع مشارکت معمولاً به منظور تأمین تسهیلات لازم برای فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی و خدماتی صورت می‌گیرد.

دراین قرارداد، موضوع مشارکت باید به طوردقیق مشخص باشد و حداقل ۲۰ درصد از سرمایه‌ مشارکت باید توسط مشتری تأمین شود. به عبارت دیگر، مشتری موظف است بخشی از سرمایه را فراهم کند و بانک یا سایر شرکا نیز بقیه‌ی سرمایه را تأمین می‌کنند.

مشارکت حقوقی:

این قرارداد، عقد مشارکت در سرمایه‌گذاری یا خرید سهام نامیده می‌شود. دراین نوع قرارداد، بانک بخشی از سرمایه‌ مورد نیاز برای تأسیس شرکت‌های سهامی جدید را تأمین می‌کند یا بخشی از سهام شرکت‌های سهامی موجود را خریداری میکند. از این طریق، بانک به عنوان یکی از سهامداران در سود و زیان شرکت شریک می‌شود.

این نوع مشارکت به بانک امکان می‌دهد تا در فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی شرکت‌ها نقش مستقیم داشته باشد و از طریق سود حاصل از عملکرد شرکت، منافع خود را تأمین کند. این قراردادها معمولاً در راستای حمایت از توسعه‌ی اقتصادی و مشارکت در پروژه‌های سودآور طراحی می‌شوند.

مزارعه:

این قرارداد، عقد مزارعه نامیده می‌شود. در این نوع قرارداد، بانک زمین مشخصی را برای مدت معینی در اختیار طرف دیگر (کشاورز) قرار می‌دهد تا در آن به فعالیت کشاورزی بپردازد. در نهایت، سود حاصل از محصولات کشاورزی بین بانک و کشاورز بر اساس توافق اولیه تقسیم می‌شود.

علاوه بر زمین، بانک‌ها می‌توانند سایر عوامل لازم برای کشاورزی مانند آب، بذر، کود، سم، ابزار تولید و وسایل حمل‌ونقل را نیز طبق قرارداد تأمین کنند. این نوع قراردادها به منظور توسعه‌ی بخش کشاورزی و استفاده‌ی بهینه از منابع طبیعی طراحی شده‌اند و در آن‌ها بانک و کشاورز به عنوان شرکا در سود و زیان پروژه شریک می‌شوند. این رویکرد باعث می‌شود ریسک فعالیت‌های کشاورزی بین طرفین تقسیم شود و بانک نیز از سود حاصل از تولیدات کشاورزی بهره‌مند گردد.

مساقات:

قراردادی است میان صاحب باغ و فرد عامل که به ازای دریافت مقداری از محصول، کار نگهداری از باغ و برداشت را انجام می‌دهد.مقداری از محصول را به عنوان دستمزد دریافت میکند.

عقود مبادله ای

عقود مبادله ای قراردادهایی با بازدهی ثابت هستند که درآنها نرخ سود تسهیلات به سورت ثابت تعیین میشود که هر ساله توسط شورای پول و اعتبارحداقل و حداکثر نرخ سود این تسهیلات اعلام می‌شود. فروش اقساطی، جعاله، اجاره به شرط تملیک و قرض الحسنه جزء این عقود محسوب می شوند.

فروش اقساطی:

یکی از رایج ترین انواع عقود مبادله ای فروش اقساطی است که بانک‌ها بنا به درخواست کتبی مشتریان، کالای مورد نظر آنها را خریداری میکنند و پس از افزودن سود بانکی متناسب با دوره بازپرداخت، کالارا به صورت اقساطی به مشتری می فروشند. وام فروش اقساطی در موارد مختلفی به مشتریان پرداخت می گردد:

• تامین سرمایه در گردش واحد های تولیدی از قبیل مواد اولیه و لوازم یدکی
• خرید وسایل تولید، ماشین آلات وسایل حمل و نقل، کالاهای مصرفی بادوام ساخت داخل
• خرید مسکن

قرض الحسنه:

دراین نوع قرارداد، بانک مقدار معینی از مال خود را در زمان حال به مشتری واگذارمی‌کند و متقابل، قرض گیرنده (مشتری بانک) تعهد میدهد که عین مال یا قیمت آن را در زمان معین به بانک برگرداند. پرداخت قرض الحسنه شامل موارد ازدواج، تعمیر یا تامین مسکن، کمک هزینه درمان و کمک هزینه تحصیلی خواهد بود.

معاملات سلف:

دراین نوع قرارداد، بانک محصولات تولیدی آینده‌ بنگاه اقتصادی را به قیمت مشخص و به صورت نقدی خریداری می‌کند و کالا را در آینده تحویل می گیرد. این قرارداد از ناحیه فروشنده پیش فروش یا قرارداد سلم نامیده می شود.

اجاره به شرط تملیک:

طبق این قرارداد، بانک مورد اجاره را تهیه کرده و دراختیار مستاجر قرارمی‌دهد و درصورتی که مستأجر به تعهدات خود عمل کرده و اقساط را تأیید نماید، در پایان مدّت اجاره، مالک عین مال مورد اجاره می‌شود.در این قرارداد مستاجر حق واگذاری عین مستاجره را به هر صورتی چه رسمی و یا غیر رسمی به دیگری ندارد.

جعاله:

طبق قرارداد، کارفرما تعهد می‌کند که در قبال عمل مشخص کارگزار یا عامل، اجرت معینی به او بپردازد. (طرفی که عمل را انجام می دهد عامل یا پیمانکار نامیده می شود) مثلا تعمیر مسکن در قالب وام جعاله به مشتریان پرداخت می گردد.

خرید دین:

خرید دین قراردادی است که به موجب آن بانک‌ها می‌توانند اسناد و اوراق تجاری متعلق به واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی را به کمتر از مبلغ اسمی به صورت نقدی از مشتری بانک خریداری کنند یا به عبارتی تنزیل نمایند.

مرابحه:

مرابحه یکی از انواع قرارداد بیع است که به موجب آن بانک قیمت تمام شده کالا، اعم از قیمت خرید، هزینه های حمل و نقل و نگهداری و سایر هزینه های مربوط را به اطلاع مشتری رسانده و سپس تقاضای مبلغ یا درصدی اضافی به عنوان سود می کند.اعطای کارت اعتباری در قالب عقد مرابحه یکی از شایع ترین نوع تسهیلات پرداختی به مشتریان بانکی است.در الگوی کارت اعتباری مرابحه، بانک صادرکننده کارت بعد از اعتبار سنجی مشتری متناسب با اعتبار وی، کارت اعتباری در اختیارش می گذارد و طبق قرارداد، دارنده کارت را وکیل در خرید به وسیله کارت برای بانک می کند و متعهد می شود تا سقف اعتبار، منابع لازم را برای خرید کالاها و خدمات مورد نیاز دارنده کارت را بپردازد.

استصناع:

استصناع عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین در مقابل مبلغی معین، متعهد به ساخت (تولید، تبدیل و تغییر) اموال منقول یا غیر منقول، مادی و غیرمادی با مشخصات مورد تقاضا و تحویل آن در دوره زمانی معین به طرف دیگر می گردد.

جمع بندی نهایی

در سیستم بانکی، عقود مختلفی وجود دارند که هر یک برای تسهیل و تنظیم روابط مالی بین بانک‌ها و مشتریان طراحی شده‌اند. این عقود به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: عقود لازم و عقود جایز. در عقود لازم، طرفین نمی‌توانند به راحتی قرارداد را فسخ کنند، مگر در موارد خاص، در حالی که در عقود جایز چنین امکانی وجود دارد.

از جمله مهم‌ترین انواع عقود بانکی، می‌توان به عقود مشارکتی و مبادله‌ای اشاره کرد. در عقود مشارکتی، بانک و مشتری به صورت شراکت در سود و زیان فعالیت‌های اقتصادی مشارکت می‌کنند، در حالی که در عقود مبادله‌ای، رابطه بر مبنای خرید و فروش یا قرض استوار است. انواع مختلفی از عقود مشارکتی مانند مضاربه، مشارکت مدنی و مزارعه وجود دارند که هر یک به نوعی به تسهیل توسعه اقتصادی در بخش‌های مختلف مانند تولید، بازرگانی و کشاورزی کمک می‌کنند.

علاوه بر این، عقود مبادله‌ای همچون فروش اقساطی، قرض الحسنه، اجاره به شرط تملیک و مرابحه نیز به عنوان راهکارهای مالی پرکاربرد برای تأمین نیازهای مختلف مشتریان بانک‌ها در نظر گرفته می‌شوند. این نوع قراردادها در عرصه‌های مختلف از جمله خرید مسکن، تأمین سرمایه در گردش تولیدی و خدمات درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در نهایت، شناخت دقیق انواع عقود بانکی و کاربرد هر یک در شرایط مختلف، برای افراد و کسب‌وکارها بسیار ضروری است. این آگاهی به افراد کمک می‌کند تا تصمیمات مالی هوشمندانه‌تری اتخاذ کرده و از مزایای هر نوع عقد بهره‌مند شوند. بنابراین، مشاوره با وکیل یا کارشناس بانکی برای انتخاب مناسب‌ترین نوع قرارداد می‌تواند به حفظ منافع طرفین کمک کند.