راهنمای جامع حقوق و مقررات انواع مرخصی در قانون کار + نحوه محاسبه مرخصی

شناخت انواع مرخصی در قانون و نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار برای هر کارگر، کارفرما و مدیر منابع انسانی از اهمیت حیاتی برخوردار است. این مقاله به شما کمک می‌کند تا با تمامی جنبه‌های مربوط به حقوق مرخصی در ایران آشنا شوید، از مرخصی استحقاقی و استعلاجی گرفته تا مرخصی بدون حقوق و زایمان، و همچنین روش‌های دقیق محاسبه هر یک را فرا بگیرید. آگاهی از این قوانین، نه تنها به کارگران در احقاق حقوق خود یاری می‌رساند، بلکه به کارفرمایان نیز در مدیریت صحیح نیروی انسانی و جلوگیری از بروز مشکلات قانونی کمک شایانی می‌کند.

جهت دانلود فرم برگه مرخصی روی عکس زیر کلیک کنید.

 

چرا شناخت انواع مرخصی در قانون کار اهمیت دارد؟

قانون کار ایران، مجموعه‌ای از حقوق و تعهدات را برای روابط بین کارگر و کارفرما تعریف کرده است که مرخصی یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. درک صحیح این حقوق و تکالیف، به ایجاد یک محیط کاری عادلانه و پایدار کمک می‌کند. برای کارگران، این آگاهی به معنای اطمینان از دریافت حقوق قانونی خود و برنامه‌ریزی مناسب برای زندگی شخصی است. برای کارفرمایان و مدیران منابع انسانی نیز، رعایت دقیق این مقررات به معنای جلوگیری از جریمه‌های قانونی، افزایش رضایت کارکنان و بهبود بهره‌وری سازمان است.

 

 

مرخصی چیست؟ تعاریف و مبانی قانونی

مرخصی به معنای دوره‌ای است که کارگر با اجازه کارفرما یا به موجب قانون، به طور موقت از انجام کار خودداری می‌کند. این دوره می‌تواند با حقوق یا بدون حقوق باشد و هدف از آن استراحت، درمان، رسیدگی به امور شخصی یا خانوادگی است.

 

تعریف مرخصی در قانون کار

در قانون کار، مرخصی به عنوان یکی از حقوق اساسی کارگر شناخته شده که به منظور تجدید قوا، رسیدگی به امور شخصی و حفظ سلامت جسمی و روحی او در نظر گرفته شده است. مواد مختلفی از قانون کار به تفصیل به انواع مرخصی و شرایط هر یک پرداخته‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

 

تعریف مرخصی به زبان ساده

به زبان ساده، مرخصی یعنی “اجازه غیبت از کار”.

این اجازه می‌تواند به دلایل مختلفی صادر شود و بسته به نوع آن، ممکن است حقوق و مزایای کارگر در این مدت پرداخت شود یا خیر.

 

انواع مرخصی اصلی در قانون کار ایران

قانون کار ایران، انواع مختلفی از مرخصی را پیش‌بینی کرده است که هر یک شرایط و ضوابط خاص خود را دارند. درک تفاوت‌ها و جزئیات هر نوع مرخصی، برای استفاده صحیح از آن‌ها ضروری است.

 

 

مرخصی استحقاقی: حق مسلم هر کارگر

مرخصی استحقاقی، رایج‌ترین و مهم‌ترین نوع مرخصی است که به هر کارگر در طول سال تعلق می‌گیرد. این مرخصی به منظور استراحت و تجدید قوا بوده و با پرداخت کامل حقوق و مزایا همراه است.

مرخصی استحقاقی، حق قانونی هر کارگر برای استراحت و فراغت از کار است که در طول سال کاری به او تعلق می‌گیرد. این مرخصی با پرداخت حقوق و مزایای کامل همراه است و کارفرما موظف به اعطای آن است.

 

مرخصی سالانه چند روز است؟ (26 روز یا 30 روز؟)

بر اساس ماده 64 قانون کار، میزان مرخصی استحقاقی سالانه کارگران با احتساب چهار جمعه، یک ماه کامل است. اما اگر جمعه‌ها را از این یک ماه کسر کنیم، میزان مرخصی استحقاقی 26 روز کاری در سال خواهد بود. این یعنی هر کارگر به ازای هر ماه کار، 2.5 روز کاری مرخصی استحقاقی دارد.

 

مرخصی ماهانه طبق قانون کار

همانطور که گفته شد، بر اساس ماده 64 قانون کار، به ازای هر ماه کار، 2.5 روز کاری مرخصی استحقاقی به کارگر تعلق می‌گیرد. این مرخصی می‌تواند به صورت روزانه یا ساعتی مورد استفاده قرار گیرد.

 

نحوه محاسبه میزان مرخصی استحقاقی در مشاغل معمولی، زیان‌آور و سخت

• مشاغل معمولی: 26 روز کاری در سال (2.5 روز در ماه).
• مشاغل سخت و زیان‌آور: طبق ماده 65 قانون کار، مرخصی استحقاقی برای کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان‌آور اشتغال دارند، 5 هفته در سال است. این مرخصی باید در دو نوبت و در هر نوبت حداکثر به مدت دو هفته استفاده شود. این میزان مرخصی، بیشتر از مشاغل عادی است تا فرصت کافی برای تجدید قوا فراهم شود.

 

مرخصی استحقاقی پرسنل شیفتی/نوبت‌کاری

کارکنان شیفتی یا نوبت‌کار نیز مانند سایر کارگران مشمول مرخصی استحقاقی هستند. نحوه محاسبه و استفاده از مرخصی برای این افراد باید به گونه‌ای باشد که تداوم کار سازمان مختل نشود و در عین حال حقوق کارگر نیز رعایت گردد. معمولاً در این موارد، با توافق کارگر و کارفرما، برنامه‌ریزی مرخصی انجام می‌شود.

 

ذخیره مرخصی استحقاقی کارگران و کارمندان: مفهوم و محدودیت‌ها

بر اساس ماده 66 قانون کار، کارگر نمی‌تواند بیش از 9 روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره کند. یعنی اگر کارگری در طول یک سال، کمتر از 17 روز (26 منهای 9) مرخصی خود را استفاده کند، تنها 9 روز از مانده مرخصی او به سال بعد منتقل و ذخیره می‌شود و مابقی آن از بین می‌رود. این 9 روز ذخیره شده نیز در صورت قطع همکاری، باید به صورت نقدی بازخرید شود.

 

 

مرخصی استعلاجی: حمایتی در دوران بیماری

مرخصی استعلاجی، نوعی مرخصی است که به دلیل بیماری کارگر و با تایید پزشک معتمد یا سازمان تامین اجتماعی به او تعلق می‌گیرد. این مرخصی جنبه حمایتی دارد.

مرخصی استعلاجی به معنای غیبت از کار به دلیل بیماری یا آسیب‌دیدگی است که مانع از انجام وظایف کاری می‌شود. “استعلاجی” به معنای درخواست معافیت از کار به دلیل کسالت و بیماری است.

 

مدت زمان مرخصی استعلاجی و ماده 74 قانون کار

ماده 74 قانون کار تصریح می‌کند که مدت مرخصی استعلاجی با تایید سازمان تامین اجتماعی، جزء سوابق کار و بازنشستگی کارگر محسوب می‌شود. مدت زمان مرخصی استعلاجی محدودیت خاصی ندارد و تا زمانی که پزشک معتمد یا سازمان تامین اجتماعی بیماری کارگر را تایید کند، می‌تواند ادامه یابد.

 

آیا مرخصی استعلاجی بدون حقوق است؟ حقوق و مزایا در دوران مرخصی استعلاجی

خیر، مرخصی استعلاجی بدون حقوق نیست. در دوران مرخصی استعلاجی، حقوق و مزایای کارگر توسط سازمان تامین اجتماعی و تحت عنوان “غرامت دستمزد ایام بیماری” پرداخت می‌شود. میزان این غرامت معمولاً دو سوم آخرین حقوق و مزایای کارگر است، مشروط بر اینکه کارگر بیمه شده باشد و گواهی پزشکی معتبر ارائه دهد.

 

نکات و شرایط استفاده از مرخصی استعلاجی

1. ارائه گواهی پزشکی معتبر از پزشک معالج.
2. تایید گواهی پزشکی توسط پزشک معتمد کارفرما یا سازمان تامین اجتماعی.
3. در صورت طولانی شدن مرخصی، نیاز به تایید شورای پزشکی تامین اجتماعی.
4. مرخصی استعلاجی جزء مرخصی استحقاقی محسوب نمی‌شود.

 

 

مرخصی بدون حقوق: ملاحظات و شرایط خاص

مرخصی بدون حقوق، نوعی مرخصی است که کارگر با توافق کارفرما و به دلایل شخصی، برای مدتی از کار غیبت می‌کند و در این مدت حقوق و مزایایی دریافت نمی‌کند.

مرخصی بدون حقوق، غیبت از کار با اجازه کارفرما و بدون دریافت حقوق و مزایا است. این مرخصی معمولاً برای رسیدگی به امور شخصی خاص، ادامه تحصیل، یا همراهی با همسر در ماموریت‌های خارجی و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

آیا بیمه در طول مرخصی بدون حقوق ادامه دارد؟

خیر، در طول مرخصی بدون حقوق، کارفرما تکلیفی برای پرداخت حق بیمه کارگر ندارد. اما کارگر می‌تواند با مراجعه به سازمان تامین اجتماعی و پرداخت حق بیمه به صورت خویش‌فرما یا اختیاری، سابقه بیمه خود را حفظ کند.

 

آیا مرخصی بدون حقوق بر سابقه کاری تأثیر می‌گذارد؟

بله، مدت زمان مرخصی بدون حقوق، جزء سابقه کار و بازنشستگی کارگر محسوب نمی‌شود، مگر اینکه کارگر حق بیمه خود را به صورت اختیاری پرداخت کرده باشد.

 

سقف مجاز مرخصی بدون حقوق و امکان تمدید

سقف مشخصی برای مرخصی بدون حقوق در قانون کار تعیین نشده است و این موضوع کاملاً بستگی به توافق بین کارگر و کارفرما دارد. تمدید مرخصی بدون حقوق نیز با توافق طرفین امکان‌پذیر است.

 

مراحل درخواست مرخصی بدون حقوق

1. درخواست کتبی کارگر با ذکر دلایل و مدت زمان مورد نیاز.
2. بررسی درخواست توسط کارفرما و موافقت یا عدم موافقت.
3. تنظیم توافق‌نامه کتبی بین کارگر و کارفرما در صورت موافقت.

 

 

مرخصی زایمان: حمایت از خانواده و مادر

مرخصی زایمان، حق قانونی مادران شاغل برای مراقبت از نوزاد و بازیابی سلامت جسمی پس از زایمان است.

 

مرخصی زایمان در قانون کار و مدت زمان آن

بر اساس قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، مرخصی زایمان برای مادران شاغل 9 ماه است. این مرخصی با پرداخت حقوق و مزایا توسط سازمان تامین اجتماعی همراه است و جزء سوابق کار و بازنشستگی محسوب می‌شود.

 

مرخصی زایمان برای مردان (اشاره به بحث‌های مرتبط)

در حال حاضر، قانون کار ایران مرخصی زایمان مشخصی برای پدران پیش‌بینی نکرده است. اما در برخی سازمان‌ها و شرکت‌ها، ممکن است با توافق داخلی، مرخصی‌های کوتاه‌مدت برای پدران در نظر گرفته شود.

 

محاسبه دقیق حقوق مرخصی زایمان

حقوق مرخصی زایمان توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود و میزان آن بر اساس آخرین حقوق و مزایای کارگر و ضوابط تامین اجتماعی محاسبه می‌گردد.

 

مرخصی شیردهی یا پاس شیر در قانون کار

بر اساس ماده 78 قانون کار، مادران شاغل پس از پایان مرخصی زایمان و تا 2 سالگی فرزند، حق دارند روزانه یک ساعت از مرخصی ساعتی برای شیردهی استفاده کنند. این مرخصی می‌تواند در ابتدای ساعت کار، انتهای ساعت کار یا در طول روز کاری تقسیم شود.

 

 

مرخصی‌های ویژه و مناسبتی

علاوه بر مرخصی‌های اصلی، قانون کار مرخصی‌های دیگری را نیز برای رویدادهای خاص پیش‌بینی کرده است.

 

مرخصی ازدواج و فوت نزدیکان

بر اساس ماده 73 قانون کار، کارگران حق دارند در صورت ازدواج دائم یا فوت همسر، پدر، مادر یا فرزندان، سه روز مرخصی با حقوق استفاده کنند. این مرخصی جزء مرخصی استحقاقی سالانه محسوب نمی‌شود و باید به صورت پیوسته استفاده گردد.

 

مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه یک: شرایط و اهمیت ماده قانونی

این مرخصی تنها برای اقوام درجه یک (همسر، پدر، مادر، فرزندان) قابل استفاده است و هدف از آن، فراهم آوردن فرصت برای کارگر جهت رسیدگی به امور شخصی و خانوادگی در شرایط خاص است.

 

مرخصی حج: ضوابط و شرایط

بر اساس ماده 67 قانون کار، هر کارگر حق دارد برای انجام فریضه حج واجب، یک ماه مرخصی بدون حقوق استفاده کند. این مرخصی در طول دوران کاری کارگر، تنها یک بار قابل استفاده است.

 

مرخصی حج در قانون کار؛ استفاده از مرخصی بدون حقوق

این مرخصی از نوع مرخصی بدون حقوق است، اما کارفرما موظف است با درخواست کارگر موافقت کند.

 

آیا مرخصی حج از مرخصی سالانه کم می‌شود؟

خیر، مرخصی حج از مرخصی استحقاقی سالیانه کم نمی‌شود و به صورت جداگانه و بدون حقوق اعطا می‌گردد.

 

مرخصی تحصیلی: بر اساس ماده 16 قانون کار

ماده 16 قانون کار به مرخصی تحصیلی اشاره دارد که در شرایط خاص و با توافق کارفرما، کارگر می‌تواند برای ادامه تحصیل از مرخصی بدون حقوق استفاده کند. این مرخصی نیز جزو سابقه کار محسوب نمی‌شود.

 

مرخصی ساعتی: انعطاف‌پذیری در کار

مرخصی ساعتی، بخشی از مرخصی استحقاقی است که به صورت ساعت به ساعت و برای انجام امور شخصی کوتاه‌مدت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

مرخصی ساعتی چیست؟ سقف مجاز و نحوه محاسبه

مرخصی ساعتی به کارگر این امکان را می‌دهد که برای چند ساعت از محیط کار خارج شود و سپس به کار بازگردد. سقف مجاز مرخصی ساعتی معمولاً در آیین‌نامه‌های داخلی شرکت‌ها یا با توافق کارگر و کارفرما تعیین می‌شود، اما در نهایت مجموع ساعات مرخصی ساعتی نباید از میزان مرخصی استحقاقی روزانه یا ماهانه کارگر فراتر رود. هر 8 ساعت مرخصی ساعتی معادل یک روز مرخصی استحقاقی محاسبه می‌شود.

 

مزایا و محدودیت‌های مرخصی ساعتی

• مزایا: انعطاف‌پذیری برای کارگر، امکان رسیدگی به امور ضروری بدون نیاز به گرفتن مرخصی روزانه.
• محدودیت‌ها: ممکن است در برخی سازمان‌ها سقف مشخصی برای آن در نظر گرفته شود، نیاز به هماهنگی با کارفرما.

 

 

نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار: فرمول‌ها و مثال‌های کاربردی

یکی از مهم‌ترین بخش‌ها برای کارگران و کارفرمایان، نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار است.

 

فرمول‌های کلیدی محاسبه مرخصی استحقاقی

• مرخصی ماهانه: 2.5 روز کاری
• مرخصی سالانه: 26 روز کاری (بدون احتساب جمعه‌ها) یا 30 روز (با احتساب جمعه‌ها)

 

چگونه مانده مرخصی خود را محاسبه کنیم؟ (مثال‌های عملی)

برای محاسبه مانده مرخصی، باید کل مرخصی استحقاقی تعلق گرفته به کارگر در طول سال را از مجموع مرخصی‌های استفاده شده (روزانه و ساعتی) کسر کرد.

 

مثال: فرض کنید کارگری از ابتدای سال تا پایان آذر ماه (9 ماه) مشغول به کار بوده است.

• مرخصی استحقاقی تعلق گرفته: 9 ماه × 2.5 روز/ماه = 22.5 روز
• اگر این کارگر در این مدت 10 روز مرخصی استفاده کرده باشد.
• مانده مرخصی: 22.5 روز – 10 روز = 12.5 روز

 

محاسبه بازخرید مرخصی: شرایط، نحوه محاسبه و مالیات

بازخرید مرخصی به معنای پرداخت وجه نقد به جای استفاده از مرخصی استحقاقی استفاده نشده است.

چه زمانی می‌توان مرخصی را بازخرید کرد؟ در صورت اتمام قرارداد کار، فسخ قرارداد، بازنشستگی یا اخراج، کارفرما موظف است تمامی مانده مرخصی استحقاقی کارگر را (تا سقف 9 روز ذخیره شده از سال‌های قبل و کل مرخصی سال جاری) به صورت نقدی بازخرید کند.

نحوه محاسبه: مبلغ بازخرید مرخصی بر اساس آخرین حقوق روزانه کارگر (حقوق و مزایای مشمول بیمه تقسیم بر 30) ضربدر تعداد روزهای مانده مرخصی محاسبه می‌شود.

آیا بازخرید مرخصی مالیات دارد؟ بله، بازخرید مرخصی مشمول مالیات بر درآمد حقوق است.

 

 

جدول خلاصه انواع مرخصی و نحوه محاسبه

نوع مرخصی	مدت زمان قانونی (تقریبی)	با حقوق / بدون حقوق	پرداخت‌کننده حقوق	ملاحظات کلیدی
استحقاقی	۲۶ روز کاری در سال (۲.۵ روز در ماه)	با حقوق	کارفرما	تا ۹ روز قابل ذخیره؛ بیشتر از آن می‌سوزد
استعلاجی	نامحدود (تا تأیید پزشک و سازمان)	با حقوق	تأمین اجتماعی	جزء سابقه کار محسوب می‌شود
بدون حقوق	توافقی	بدون حقوق	—	نیاز به توافق کارفرما؛ جزء سابقه بیمه و کار نیست
زایمان	۹ ماه	با حقوق	تأمین اجتماعی	مخصوص مادران شاغل؛ جزء سابقه کار
ازدواج / فوت اقوام	۳ روز کاری	با حقوق	کارفرما	برای اقوام درجه یک؛ جدا از مرخصی استحقاقی
حج	۱ ماه (یک‌بار در طول خدمت)	بدون حقوق	—	فقط یک‌بار در دوران خدمت و با موافقت کارفرما
ساعتی	بر اساس نیاز	با حقوق	کارفرما	از سهم مرخصی استحقاقی کسر می‌شود (هر ۸ ساعت = ۱ روز)
شیردهی	۱ ساعت در روز تا ۲ سالگی کودک	با حقوق	کارفرما	برای مادران شاغل؛ جزء ساعات کاری محسوب می‌شود

 

 

مفاد قانونی و تفسیر مواد کلیدی مرتبط با مرخصی

برای درک عمیق‌تر حقوق مرخصی، آشنایی با مواد قانونی مرتبط ضروری است:

 

ماده 64 قانون کار: مبنای مرخصی استحقاقی

این ماده، میزان مرخصی استحقاقی سالیانه (یک ماه با احتساب 4 جمعه یا 26 روز کاری) را تعیین می‌کند.

ماده 66 قانون کار:

حداکثر 9 روز از مرخصی استحقاقی سالانه کارگر می‌تواند ذخیره شود.

ماده 67 قانون کار:

مرخصی بدون حقوق برای انجام فریضه حج واجب (یک ماه، یک بار در طول خدمت).

ماده 73 قانون کار:

مرخصی 3 روزه با حقوق برای ازدواج دائم یا فوت اقوام درجه یک.

ماده 74 قانون کار:

چارچوب مرخصی استعلاجی

این ماده، مدت مرخصی استعلاجی را با تایید سازمان تامین اجتماعی، جزء سوابق کار و بازنشستگی محسوب می‌کند.

ماده 78 قانون کار:

مرخصی شیردهی برای مادران شاغل (یک ساعت در روز تا 2 سالگی فرزند).

ماده 16 قانون کار:

مرخصی تحصیلی (بدون حقوق و با توافق کارفرما).

 

 

مباحث تکمیلی و مرتبط با مرخصی

مرخصی غیرموجه: عواقب و پیامدها

غیبت از کار بدون اطلاع و اجازه کارفرما، مرخصی غیرموجه تلقی می‌شود. این نوع غیبت می‌تواند منجر به کسر حقوق و مزایا، تذکر کتبی، و حتی در صورت تکرار، اخراج کارگر شود.

 

مرخصی بین تعطیلات: قوانین و نحوه محاسبه

اگر بین دو روز تعطیل رسمی، یک روز کاری قرار گیرد، کارگر می‌تواند با استفاده از مرخصی استحقاقی، آن روز را نیز مرخصی بگیرد. این مرخصی جزء مرخصی استحقاقی او محاسبه می‌شود.

 

مرخصی اقماری و کارگران شیفتی (نگهبانان، شیفت 12 و 24 ساعته)

برای کارگران اقماری (که به صورت دوره‌ای در محل کار مستقر می‌شوند) و کارگران شیفتی، نحوه محاسبه و استفاده از مرخصی باید با توجه به ماهیت کار و ساعات کاری فشرده آن‌ها تنظیم شود. معمولاً این کارگران از مرخصی‌های طولانی‌تر و متناوب‌تری برخوردارند.

 

مرخصی ارفاقی چیست؟

مرخصی ارفاقی، مرخصی‌هایی هستند که در قانون کار به صراحت ذکر نشده‌اند اما کارفرما می‌تواند بنا به صلاحدید خود و برای موارد خاص (مانند شرکت در مراسم خاص، انجام امور فوری شخصی) به کارگر اعطا کند. این مرخصی معمولاً بدون حقوق است مگر اینکه کارفرما تصمیم به پرداخت حقوق بگیرد.

 

آیا تعطیلات رسمی جزء مرخصی حساب می‌شود؟

خیر، تعطیلات رسمی و جمعه‌ها جزء مرخصی استحقاقی کارگر محسوب نمی‌شوند. مرخصی استحقاقی بر اساس روزهای کاری محاسبه می‌شود.

 

تفاوت مرخصی کارگر و کارمند در قانون کار

اگرچه اصول کلی مرخصی برای کارگران و کارمندان (مشمول قانون استخدام کشوری یا سایر مقررات استخدامی) مشابه است، اما در جزئیات و برخی مواد قانونی ممکن است تفاوت‌هایی وجود داشته باشد. این مقاله عمدتاً بر قوانین مربوط به کارگران مشمول قانون کار متمرکز است.

 

 

سوالات متداول

1. اگر کارگری در طول سال از هیچ مرخصی استحقاقی استفاده نکند، چه اتفاقی می‌افتد؟
   تنها 9 روز از مرخصی او به سال بعد منتقل می‌شود و مابقی از بین می‌رود.
2. آیا کارفرما می‌تواند با درخواست مرخصی کارگر مخالفت کند؟
   در مورد مرخصی استحقاقی، کارفرما باید با درخواست کارگر موافقت کند، اما می‌تواند زمان آن را با توجه به نیازهای سازمان تنظیم کند.